Του Γιάννη Μάρκοβιτς
Η έννοια της αλλοτρίωσης έχει μακρά ιστορία. Στα «Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα» (1844) ο Μαρξ την όρισε ως το διαχωρισμό του εργαζομένου από το αποτέλεσμα της δουλειάς του, τη διαδικασία που το δημιουργεί και των άλλων που συνεισφέρουν στην παραγωγή ή την κατανάλωση.
Στον καπιταλισμό οι εργαζόμενοι δημιουργούν προϊόντα και παρέχουν υπηρεσίες προσφέροντας εργατική δύναμη (σωματική, πνευματική, ψυχική, γνωσιακή), ώστε να φτιάξουν κάτι νέο, το οποίο πρέπει να έχει οικονομική αξία. Αν δεν έχει, ο ιδιοκτησιακός κάτοχος του εμπορεύματος -καπιταλιστικό φυσικό ή νομικό πρόσωπο- δεν έχει κανένα λόγο (δηλαδή, οικονομικό κίνητρο) να προχωρήσει στη δημιουργία του προϊόντος ή της υπηρεσίας.
Μέσα από αυτό, η εργασία αντικειμενικοποιείται, η αξία της μεταμορφώνεται σε εμπόρευμα, καθώς αποκτά δική της αξία (το μισθό). Ως εκ τούτου, η εργασία εισέρχεται στην αγορά: ζητείται και προσφέρεται.
Η βάση της αλλοτρίωσης είναι η αποκόλληση της ανθρώπινης εργασίας από τον εργαζόμενο. Παύει να είναι κάτοχός της, καθώς τη διαπραγματεύεται και στη συνέχεια την εκχωρεί. Σε ιδεώδεις συνθήκες, θα μπορούσε να είναι ωφελημένος από την τοποθέτηση της εργασίας του στην αγορά, καθώς επιδεικνύοντας τα προσόντα του (γνώσεις, ικανότητες, δυνατότητες, εμπειρία, τεχνική εξειδίκευση, κατάρτιση) θα μπορούσε να διαπραγματευθεί τους όρους, την τιμή, τις προϋποθέσεις, το χρονικό διάστημα και οτιδήποτε άλλο θέλει, για την εκχώρησή της στον καπιταλιστή.
Η ιστορία έδειξε ότι από μόνος του δεν καταφέρνει τίποτα, εκτός του να συμβιβάζεται για τους όρους της σκλαβιάς του (σκλαβοπάζαρα, πώληση δούλων, σωματεμπορία, υποχρεωτική εργασία με την απειλή ανεργίας) και όταν η διαπραγμάτευση γίνεται μέσα από συλλογικά όργανα (συνδικάτα, εργατικά ή επαγγελματικά σωματεία), τότε αποκτάει θεσμική και νομική υπόσταση, υπακούοντας πάντοτε στους απαράβατους κανόνες της καπιταλιστικής εξουσίας και της διαιώνισης της αστικής κυριαρχίας. Οι συλλογικές διαπραγματεύσεις βελτίωσαν τους όρους εκχώρησης της εργατικής δύναμης, όμως δεν άλλαξαν την ουσία της αλλοτρίωσης.
Η αλλοτρίωση είναι μια κατάσταση που αναδεικνύεται όταν οικειοποιείται ο καπιταλιστής το αντικείμενο ή τη διαδικασία που δημιουργείται. Η καρδιά της αλλοτρίωσης είναι η αποξένωση του ανθρώπου από την εργασία του. Αυτή όμως δεν βιώνεται με τον ίδιο τρόπο και στην ίδια έκταση από όλους. Είναι μια εύπλαστη ψυχολογική κατάσταση που διαφοροποιείται από άνθρωπο σε άνθρωπο και επηρεάζεται από την εργασία που κάνει και τους ατομικούς του παράγοντες. Ως εκ τούτου, υπάρχουν τρεις κύριοι παράγοντες που καθορίζουν την έκταση και την έντασή της.
Ο πρώτος είναι η αντιλαμβανόμενη έκφραση: η δυνατότητα του εργαζομένου (ατομικά ή συλλογικά) να ελέγχει ό,τι κάνει, πώς και πότε, υπό ποίους όρους και προϋποθέσεις και πώς αμείβεται. Οσο περισσότερες είναι οι συμπεριφορές έκφρασης τόσο μικρότερο το αίσθημα αλλοτρίωσης.
Ο δεύτερος είναι το ταίριασμα ατόμου και εργασίας: ο βαθμός που οι γνώσεις, ικανότητες, δυνατότητες και ειδικότητες του εργαζομένου είναι ταυτόσημες με την εργασία του. Οσο μεγαλύτερο είναι το ταίριασμα τόσο μικρότερο το αίσθημα αλλοτρίωσης.
Ο τρίτος είναι η εργασία με νόημα. Οσο μεγαλύτερο είναι το συναίσθημα ότι η εργασία δεν έχει νόημα τόσο περισσότερο το αίσθημα αλλοτρίωσης. Συμπληρωματικά των παραπάνω είναι δύο άλλοι, σημαντικοί αλλά όχι κύριοι παράγοντες. Είναι η συναισθηματική κούραση και η ευημερία. Η αλλοτρίωση έχει άμεση σχέση με αυτές. Η διαφορά από τους προηγούμενους παράγοντες είναι ότι εμφανίζονται ως αποτέλεσμα της αλλοτρίωσης και όχι ως προϋπόθεση εμφάνισής της.
Η ύπαρξη και η σχέση τους με την αλλοτρίωση καταδεικνύει τη σημασία τους για την αποτελεσματικότερη διαχείριση του ανθρώπινου παράγοντα. Σε εποχές έντονης καπιταλιστικής κρίσης και εκρηκτικών καταστάσεων στην κοινωνία και τις εργασιακές σχέσεις, η μεγέθυνση εμφάνισης «αρνητικών» παραγόντων (απουσία συμπεριφορών έκφρασης, ελλιπές ταίριασμα ατόμου και εργασίας και εργασίες χωρίς νόημα) επενεργεί ως εκρηκτικός μηχανισμός στις εργασιακές συμπεριφορές και δημιουργεί συνθήκες εμφάνισης αρνητικών στάσεων. Το αίσθημα αλλοτρίωσης γιγαντώνεται με αναμενόμενες επιπτώσεις: συναισθηματική κούραση, φτώχεια, εργασιακή δυσαρέσκεια, απουσίες.
Η αλλοτρίωση είναι μια αντικειμενική κατάσταση· η έκτασή της έχει υποκειμενικές αιτίες. Είναι αξιοπερίεργο πως σε περιόδους κρίσης, αντί να διατηρείται το αίσθημα αλλοτρίωσης σε διαχειρίσιμα επίπεδα, οι εφαρμοζόμενες οικονομικές πολιτικές στοχεύουν να το εκτινάσσουν στα ύψη. Οπως υποστήριξε ο Χάουαρντ Ζιν στο «Ο Μαρξ στο Σόχο»: «Ναι, ο καπιταλισμός έχει πετύχει θαύματα, αλλά σκάβει το λάκκο του!».
* Διδάκτορας Εργασιακής/Οργανωσιακής Ψυχολογίας- Πρώτη δημοσίευση του κειμένου στην «Ελευθεροτυπία»
